काठमाडौं । भारत र क्यानडाबीचको सम्बन्धमा थप तनाव बढेको छ । क्यानडाका प्रधानमन्त्री जस्टिन ट्रुडोले सिख नेता हरदीप सिंह निज्जरको हत्यामा भारत सरकारको हात रहेको आरोप लगाएका छन् ।
भारत सरकारले निज्जरको हत्याको आरोपलाई अस्वीकार गर्दै आएको छ । निज्जरको हत्यामा भारतको भूमिकाको अनुसन्धानलाई ध्यानमा राख्दै क्यानडाले भारतका शीर्ष कूटनीतिज्ञलाई निष्कासन गरेको छ ।
केही दिनअघि मात्र ट्रुडो जी–२० सम्मेलनमा सहभागी हुन भारत आएका थिए । भारत भ्रमणका क्रममा ट्रुडोसँगको भेटमा प्रधानमन्त्री मोदीले क्यानडामा सिख पृथकतावादी गतिविधि र भारतीय कूटनीतिज्ञमाथि आक्रमणको मुद्दा उठाएका थिए ।
ट्रुडो स्वदेश फर्केको केही समयपछि क्यानाडाका वाणिज्यमन्त्री मेरी एनजीका प्रवक्ताले शुक्रबार भनेका थिए, ‘क्यानडाले भारतसँगको द्विपक्षीय स्वतन्त्र व्यापार सम्झौतामा वार्ता रोकेको छ ।’

भारतको प्रतिक्रिया
भारतको विदेश मन्त्रालयले क्यानडाका प्रधानमन्त्रीको आरोपलाई अस्वीकार गरेको छ । भारतीय विदेश मन्त्रालयले भनेको छ, ‘क्यानडाका प्रधानमन्त्रीले संसद्मा जे भने पनि हामी अस्वीकार गर्छौं । हामी क्यानाडाली विदेशमन्त्रीको भनाइलाई पनि अस्वीकार गर्छौं ।’
क्यानडामा हुने कुनै पनि प्रकारको हिंसामा भारत सरकार संलग्न भएको आरोप लगाउनु हास्यास्पद र राजनीतिक रूपमा प्रेरित हो ।’
त्यसैगरी भारतीय विदेश मन्त्रालयले भनेको छ, ‘क्यानडाका प्रधानमन्त्रीले हाम्रा प्रधानमन्त्रीमाथि आरोप लगाएका थिए र त्यसलाई पनि हामीले पूर्ण रूपमा अस्वीकार गरेका थियौं । हामी विधिको शासन सम्बन्धी लोकतान्त्रिक मूल्य मान्यताप्रति प्रतिबद्ध छौं ।’
भारतीय विदेश मन्त्रालयले थप भनेको छ, ‘यस्ता आधारहीन आरोपहरू खलिस्तानी आतंकवादी र चरमपन्थीहरूबाट ध्यान हटाउनको लागि हो । क्यानडाले त्यस्ता खालिस्तानी आतंककारी र अतिवादीहरूलाई शरण दिएको छ, जो भारतको सार्वभौमसत्ता र क्षेत्रीय अखण्डताका लागि खतरा हुन् ।’
‘यी मामिलामा क्यानाडा सरकारको कारबाहीको अभाव लामो समयदेखि भइरहेको छ र हाम्रो लागि चिन्ताको विषय बनेको छ । क्यानाडाली नेताहरूले त्यस्ता तत्वहरूसँग खुलेर सहानुभूति देखाउँछन् र यो हाम्रो लागि गम्भीर चिन्ताको विषय हो,’ भारतले भनेको छ ।
भारतीय विदेश मन्त्रालयले भनेको छ, ‘क्यानडामा हत्या, मानव बेचबिखन र संगठित अपराधजस्ता गतिविधिलाई फस्टाउन दिनु कुनै नयाँ कुरा होइन । हामी त्यस्ता गतिविधिमा भारत सरकारलाई संलग्न गराउने कुनै पनि प्रयासलाई अस्वीकार गर्छौं । हामी क्यानडा सरकारलाई क्यानडाको माटोबाट सञ्चालित भारत विरोधी गतिविधिहरू विरुद्ध तुरुन्त र प्रभावकारी कानुनी कारबाही गर्न आग्रह गर्दछौं ।’

ट्रुडोले अरु के भने ?
यसै वर्षको जुन १८ मा क्यानडाको ब्रिटिस कोलम्बियास्थित गुरुद्वारा बाहिर निज्जरको गोली हानी हत्या गरिएको थियो । क्यानाडाका प्रधानमन्त्री ट्रुडोले भने, ‘क्यानाडाली एजेन्सीहरूले निज्जरको हत्याको पछाडि भारत सरकारको हात हुनसक्ने पक्का गरेको छ ।’
क्यानडाका प्रधानमन्त्रीले जी–२० सम्मेलनमा पनि प्रधानमन्त्री मोदीसँग यो मुद्दा उठाएका बताए ।
ट्रुडोले क्यानडाको संसदमा भने, ‘हाम्रो देशको भूमिमा क्यानाडाली नागरिकको हत्याको पछाडि विदेशी सरकारको हात हुनु अस्वीकार्य छ र यो हाम्रो सार्वभौमसत्ताको उल्लङ्घन हो । यो लोकतान्त्रिक, स्वतन्त्र र खुला समाजहरू सञ्चालन गर्ने आधारभूत नियमहरूको विरुद्ध हो ।’
क्यानडाका विदेशमन्त्री मेलानी जोलीले सोमबार भारतीय कूटनीतिज्ञ पवनकुमार राईलाई यस प्रकरणको अनुसन्धानका कारण निष्कासन गरिएको बताएकी छन् । ट्रुडो सरकारको यो निर्णयपछि बिबिसीले क्यानडास्थित भारतीय दूतावासलाई सम्पर्क गर्ने प्रयास गरे पनि कुनै प्रतिक्रिया आएन ।

के भने परराष्ट्रमन्त्रीले ?
क्यानडाकी विदेशमन्त्री मेलानी जोलीले निज्जरको हत्याको अनुसन्धानका कारण क्यानडाका अधिकारीहरूले सार्वजनिक रूपमा सीमित संख्यामा मात्रै भन्न सक्ने बताइन् । यसअघि निज्जर हत्या प्रकरणमा अनुसन्धानकर्ताले यो षड्यन्त्र भएको बताएका थिए ।
निज्जर क्यानडाका एक महत्वपूर्ण सिख नेता थिए र सार्वजनिक रूपमा खालिस्तानलाई समर्थन गरेका थिए । निज्जरका समर्थकहरूले उनको गतिविधिका कारण विगतमा पनि धेरै धम्की आएको बताएका थिए ।
भारत सरकारले निज्जरलाई आतंकवादी र पृथकतावादी संगठनको प्रमुख भन्दै आएको छ । निज्जरका समर्थकहरूले यी आरोपहरूलाई अस्वीकार गर्दै आएका छन् । निज्जर हालैका महिनाहरूमा मृत्यु हुने तेस्रो सिख नेता थिए ।
जुन महिनामा बेलायतका अवतार सिंह खाँडा पनि बर्मिङ्घमा रहस्यमय अवस्थामा मृत फेला परेका थिए । उनी खालिस्तान लिबरेसन फोर्सका प्रमुख थिए ।
परमजीत सिंह पञ्जवारको पनि लाहोरमा हत्या भएको थियो । भारत सरकारले परमजीतलाई आतंकवादी भनेको छ । क्यानडाको संसद्मा ट्रुडोले निज्जरको हत्याको मुद्दा दिल्लीमा उच्च तहमा उठेको बताए ।
क्यानडाले यो मुद्दा अमेरिकी राष्ट्रपति जो बाइडेन र बेलायती प्रधानमन्त्री ऋषि सुनकसँग पनि उठाएको बताएका छन् ।
ट्रुडोले भने, “म दृढताका साथ भन्न चाहन्छु कि भारत सरकारले यस विषयमा क्यानडालाई सहयोग गर्नुपर्छ ।’ निज्जरको हत्याले क्यानाडाली नागरिकलाई आक्रोशित बनाएको छ र कतिपय आफ्नो सुरक्षाको बारेमा चिन्तित छन् ।
ट्रुडोको पक्षमा सिख संगठन 
क्यानडाका केही सिख संगठनहरूले ट्रुडोको निर्णयको स्वागत गरेका छन् । यी संस्थाहरूमा विश्व सिख संगठन पनि समावेश छ । यो संगठनले एक विज्ञप्तिमा भनेको छ, ‘यो समुदायमा पहिले नै भनिएको थियो, ट्रुडोको बयानले यसको पुष्टि गरेको छ ।’ क्यानडामा भारतीय मूलका १४ देखि १८ लाख मानिस बस्छन् । पञ्जाब बाहेक, क्यानडामा सिखहरू सबैभन्दा धेरै छन् ।
त्यही भएर जी–२० बैठकमा सहभागी हुन ट्रुडो भारत आएपछि प्रधानमन्त्री मोदीसँगको भेटमा पनि यी मुद्दा उठाइएका थिए । दुई नेताबीचको भेटवार्ता तनावपूर्ण भएको विज्ञहरूले बताएका छन् ।
यस बैठकपछि भारत सरकारद्वारा जारी विज्ञप्तिमा प्रधानमन्त्री मोदीले क्यानडाले भारत विरोधी गतिविधि नियन्त्रण गर्न आवश्यक कदम नचालेको आरोप लगाएको उल्लेख गरिएको छ ।
जस्टिन ट्रुडोले भारतले क्यानडाको आन्तरिक राजनीतिमा हस्तक्षेप गरिरहेको बताएका छन् ।
ट्रुडोको विमान पनि दिल्लीमा बिग्रियो र जसका कारण उनी निर्धारित समयभन्दा दुई दिन ढिलो क्यानडा जान सफल भए ।

जी–२० पछि दूरी बढ्यो
जी–२० सम्मेलनपछि क्यानडाका प्रधानमन्त्री ट्रुडो स्वदेश फर्कने बित्तिकै भारतसँगको सम्बन्धमा दरार आउन थाल्यो ।
सेप्टेम्बर १५ मा, क्यानडाले भारतसँग द्विपक्षीय स्वतन्त्र व्यापार सम्झौतामा वार्ता रोकेको थियो ।
सन् २०२२ मा भारत क्यानडाको दशौं ठूलो व्यापारिक साझेदार थियो । सन् २०२२–२३ मा भारतले क्यानडामा ४ दशमलव १० अर्ब डलरको सामान निर्यात गरेको थियो । २०२१–२२ मा यो संख्या ३ दशमलव ७६ अर्ब डलरको व्यापार गरेको थियो ।
जबकि क्यानडाले २०२२–२३ मा भारतमा ४ दशमलव ०५ अर्ब डलरको सामान निर्यात गरेको थियो । सन् २०२१–२२ मा, यो संख्या ३ दशमलव १३ अर्ब डलर रहेको थियो ।
भारतमा कम्तिमा ६०० क्यानाडाली कम्पनीहरू सञ्चालनमा छन् ।
भारतीय थिंक ट्याङ्क अब्जर्भर रिसर्च फाउण्डेशनका उपाध्यक्ष तथा अन्तर्राष्ट्रिय मामिलाका विज्ञ हर्ष वी पन्तले बिबिसीलाई भने, ‘ट्रुडो सरकारमा रहेसम्म स्थिति राम्रो हुने देखिँदैन । मलाई लाग्छ ट्रुडोले यसलाई व्यक्तिगत मुद्दा बनाएको छ । आफूमाथि व्यक्तिगत रूपमा आक्रमण भएको महसुस गर्छन् ।
उनले भनेका थिए, ‘भारतले खलिस्तानको मुद्दामा आफ्नो धारणा व्यक्त गरिरहेको थियो र व्यापारमा पनि वार्ता भएको थियो । तर ट्रुडोको नयाँ अडानले आफूलाई ब्याकफुटमा फेला पारेको संकेत गरेको देखिन्छ । त्यसैले उनीहरू भारतसँगको तनावको बारेमा पनि कडा बनेका छन् ।

सिख धर्म र भारतको तथ्य
– सिखहरू जनसंख्याको हिसाबले सानो धार्मिक समूह हो ।

– संसारभर लगभग २ दशमलव ५ करोड सिख धर्मका अनुयायीहरू छन् र तिनीहरूमध्ये अधिकांश भारतमा छन् । सिख अतिवादले सन् १९८० को दशकमा भारतमा जरा गाड्न थालेको थियो । यस अवधिमा सरकारमा संलग्न धेरै व्यक्तिको हत्या भयो ।

- सिख चरमपन्थीलाई नियन्त्रण गर्न सरकारले खुला रूपमा मानवअधिकार उल्लङ्घन गरेको आरोप पनि लगाइएको छ ।

- सन् १९८४ मा भारतकी तत्कालीन प्रधानमन्त्री इन्दिरा गान्धीले अमृतसरको स्वर्ण मन्दिरमा सैनिक पठाएकी थिइन् । स्वर्ण मन्दिर सिखहरूको पवित्र स्थान हो । स्वर्ण मन्दिरमा सशस्त्र सिख विद्रोहीहरू भेला भएका थिए । सरकारले सेनाको कारबाहीमा सयौंको ज्यान गएको बताए पनि धेरैले मृत्यु हुनेको संख्या बढी रहेको बताएका छन् ।

- ३१ अक्टोबर १९८४ मा, इन्दिरा गान्धीको आफ्नै सिख अङ्गरक्षकद्वारा हत्या गरियो ।

क्यानडा र सिख समुदाय

सन् १९८५ मा टोरन्टोबाट लण्डन जाँदै गरेको एयर इन्डियाको विमानमा विष्फोट भएको थियो र त्यसमा सवार सबै ३२९ जनाको मृत्यु भएको थियो । यसलाई क्यानडामा सबैभन्दा खतरनाक र घातक आतंकवादी हमला र नरसंहारको रूपमा लिइन्छ ।

सन् २००५ मा, ब्रिटिश कोलम्बियाका दुई सिख पृथकतावादीहरूलाई लामो अनुसन्धानपछि रिहा गरियो । यस मुद्दाका धेरै साक्षीहरू मारिए वा हत्या गरियो वा बयान दिन डराए ।

यस मामिलामा, तेस्रो सिख व्यक्तिलाई बम बनाउने र हत्याको मुद्दामा झूटो बयान दिएकोमा दोषी पाइयो ।

सन् २००५ मा यस मुद्दामा रिहा भएका रिपुदमन सिंह मलिकलाई गोली लागेको थियो । पछि दुई जनालाई गिरफ्तार गरियो, तर हत्याले ब्रिटिश कोलम्बियामा सिख समुदायलाई विचलित बनाएको थियो ।

भारतले खलिस्तान आन्दोलनलाई आफ्नो राष्ट्रिय सुरक्षाका लागि खतरा मानेको छ । तर संसारभर यस आन्दोलनप्रति सहानुभूति राख्ने सिखहरू रहेको विश्वास गरिन्छ ।

खासगरी क्यानडा र बेलायतमा खालिस्तानी गतिविधिमा भारतको कडा आपत्ति छ । २०२१ को जनगणना अनुसार क्यानाडामा ७ लाख ७० हजार ००० छन् ।

सन् २०१५ मा ट्रुडो प्रधानमन्त्री हुँदा उनको मन्त्रीमण्डलमा जम्मा चार सिख थिए । केन्द्र वामपन्थी न्यू डेमोक्रेटिक पार्टीका जगमीत सिंह पनि सिख हुन् । वाशिंगटन पोस्टको रिपोर्टका अनुसार जगमीत सिंह पार्टीको नेता बन्नुअघि खालिस्तानको र्‍यालीमा सहभागी हुने गर्थे ।–बिबिसी/हिन्दी