काठमाडौं । विगत पाँच दिनदेखि काठमाडौं उपत्यका, तराई तथा देशको मध्य तथा पूर्वी भागमा देखा परेको प्रदूषित तुवाँलोको तह "निकै अस्वस्थकर" तहमा पुगिरहँदा त्यसको नियन्त्रणका लागि अब कडा उपायहरू अपनाउनुपर्ने अवस्था आएको अधिकारी तथा विज्ञहरूले सुझाव दिएका छन् ।
हिउँद सकिएपछि र मनसुनी वर्षाको समय सुरु हुनुअघिको यस समयमा हुने प्रदूषणका मुख्य कारण वन डढेलो र अन्नबालीका खोस्टा जलाउने प्रवृत्ति रहेको वातावरण विभागले जनाएको छ ।
तर विभागका प्रवक्ता शंकरप्रसाद पौडेलले बाली स्याहारेपछिका खोस्टा र अवशेष जलाएर निस्कने प्रदूषणका लागि "अझै समाधान नखोजिएको अवस्था" रहेको बताउँछन् ।
“काठमाडौं महानगरसहितका केही स्थानीय सरकारले खुला ठाउँमा आगो बाल्दा कारबाही गर्ने भनेर सूचना जारी गर्ने गरेका छन्,” प्रवक्ता पौडेल भन्छन् ।

“हावा कम चल्ने, पानी नपर्ने र प्रदूषणका स्थानीय स्रोतको योगदान उच्च हुने यो बेला बर्सेनि प्रदूषणको समस्या सिर्जना भइरहेको छ ।”
पछिल्लो हिउँदमा समेत सरदरभन्दा निकै कम वर्षा भएका कारण यस पटक डढेलो धेरै लाग्न सक्ने मौसमविद्हरूले बताउँदै आएका थिए ।
एकजना वायु प्रदूषणविज्ञ भूपेन्द्र दास नेपालमा बर्सेनि लाग्ने डढेलोको आधा जसो हिस्सा एप्रिल महिनामा र ८० प्रतिशत फेब्रुअरीदेखि मे महिनामा हुने गरेको बताउँछन् ।
“यस्तो भयावह वायु अवस्था रोक्न सचेतना फैलाउने उपायले मात्र अब पुग्दैन,” क्लिन एअर एसियाका दास भन्छन् ।
“अब डढेलो फैलन लाग्दा नै रोक्ने फायरफाइटिङ हेलिकप्टरहरू अत्यावश्यक भइसक्यो ।”

खराब अवस्था
प्रदूषणको विवरण राख्ने वर्ल्ड एयर क्वालिटी इन्डेक्सले विश्वका दुई हजारभन्दा बढी सहरमा रहेका ३०,००० भन्दा धेरै मापन बिन्दुबाट सङ्कलन गरेको विवरणहरूमा काठमाण्डूको अवस्था शनिवार र आइतवार सबैभन्दा खराबमध्येमा देखिएको थियो ।
एक्यूआईले हावामा हुने पीएम २।५ र पीएम १० भनिने निकै मसिना र मसिना कणहरूलाई हेरेर मिश्रित हिसाबले प्रदूषणको तह निर्धारण गर्छ ।

जतिखेर वायुको अवस्था जनाउने स्केलमा १०० भन्दा माथि पुग्छ त्यस बेला त्यो स्वास्थ्यका हिसाबले संवेदनशील अवस्थामा रहेका मानिसहरूलाई अस्वस्थ्यकर हुने बताइन्छ ।
उक्त इन्डेक्स १५० बाट उकालो लागेपछि त्यो सबै खाले मानिसका लागि अस्वस्थ्यकर मानिन्छ । २०० माथिको अवस्थामा निकै अस्वस्थ्यकर र ३०० माथिको अवस्थामा खतरनाक तहमा पुगेको मानिन्छ ।

डढेलो
राष्ट्रिय विपद् जोखिम न्यूनीकरण प्राधिकरणको विवरणमा सोमवार नेपालका धेरै स्थानमा वन डढेलो (पहेँलो बिन्दु) र प्रदूषणको तह उच्च (रातो बिन्दु) देखिन्छ
सोमवार समेत काठमाडौंको वायुको गुणस्तर निकै अस्वस्थकर तहमा पुगेको थियो ।

विगतका वर्षमा हिउँद र त्यस लगत्तैको समयमा खतरनाक बिन्दुमा समेत प्रदूषणको तह पुगेको छ ।
“यसपटक बारा, पर्सा र चितवनमा लागेको उच्च डढेलोसँगै विकसित भएको तुवाँलो बागमती कोरिडोर हुँदै काठमाण्डूसम्म आइपुगेको छ, ” वातावरण विभागका प्रवक्ता शंकर प्रसाद पौडेल भन्छन् ।
“हामीले यस्तो अवस्थामा घरबाहिर निस्किँदा सबैले मास्क लगाउन र बालबालिका, वृद्ध वृद्धा र दीर्घ रोगीहरू सकेसम्म बाहिर ननिस्कन भनेर सचेत गराउँदै सूचना निकालेका छौँ” पौडेलले भने ।
प्रदूषणका कारण दीर्घरोगीमा झन् जटिल समस्या हुन थालेको, गर्भवतीमा बच्चा जन्मँदा समस्या देखिन सक्ने र स्वस्थ मानिसमा समेत कालान्तरमा फोक्सो, मुटु, छालादेखि स्नायुप्रणालीसम्म प्रभावित हुन सक्नेगरी लक्षणहरू देखिन थालेको चिकित्सकहरू बताउँछन् ।

नियन्त्रणका लागि के गर्ने ?
पछिल्ला वर्षमा देखा परेका अवस्थालाई हेर्दा मार्च र एप्रिल महिनाका लागि अब उच्च सक्रियतासाथ तयारी गर्नुपर्ने देखिएको क्लिन एअर एसियाका वायु प्रदूषणविज्ञ भूपेन्द्र दास बताउँछन् । “जाडो याम मात्र अब वायु प्रदूषण उच्च हुने समय रहेन,” दास भन्छन् ।
“वन डढेलोसँग जुझ्नका लागि अब क्षमता वृद्धिहरू गर्नैपर्छ। विगतमा काठमाण्डू आसपासका जङ्गलमा आलो लाग्दा हेलिकप्टरबाट पानी खन्याइएको अनुभव समेत छ ।” नेपालमा पर्यटकीय यामको सुरू मानिने वसन्त यामको सुरुमै वायुमा यस्तो समस्या देखिँदा पोखरासहितका धेरै गन्तव्यमा उडानहरू उल्लेख्य रूपमा प्रभावित भएका थिए ।
“स्वास्थ्यमा पर्ने असरसहित आर्थिक गतिविधिहरू समेत प्रभावित भएपछि अब कम्तीमा एउटा प्रदेशका लागि एउटा अग्नि नियन्त्रक हेलिकप्टर आवश्यक भएको छ।”

कहिलेबाट सुधार हुन्छ ?
वातावरण विभागका प्रवक्ता अहिलेको तुवाँलो र वायु प्रदूषण तत्काल हट्न ठूलो वर्षा हुनुपर्ने वा हावा लाग्नुपर्ने बताउँछन् । तर तत्काल वर्षा हुने र तीव्र वेगको वायु चल्ने सम्भावना नदेखिएकोले त्यस्तो अवस्थामा तत्काल ठूलो सुधार भइहाल्ने नदेखिएको जल तथा मौसम विभागले जनाएको छ ।
विभागकी मौसमविद् गंगा नगरकोटीले बुधवार अपराह्नबाट पश्चिमी न्यून चापीय प्रणाली विकास हुने देखिएकाले त्यसले पानी नपारे तापनि वायुमण्डलमा सुधार आउने बताउँछिन् ।
उनी थप्छिन्, “यसले उपल्लो वायुमण्डलमा हावा चल्छ र अहिले तल्लो वायुमण्डलमा अल्झिएको प्रदूषणका कणलाई माथि लैजान्छ ।”